1. 1. Монгол нутагт оршиж байсан эртний улсууд Э.Цэрэнбаатар
2. 2. Түүхийн он тоолол • • • • • • • • • • • • • НТӨ 209 он- Хүннү гүрэн байгуулагдав НТӨ 198 он- Хүнн Хан улсын хооронд гэрээ байгуулагдав НТ 1-р зуун- Хүннү гүрэн задарчээ НТ II зууны дунд үед Сѐньби гүрэн байгуулагдав 235 онд Сѐньби гүрэн хэд хэдэн бие даасан улс болж задрав 330-555 он- Нирун Жужан улсын үе 555-745 он- Түрэг улсын үе 745-840 он- Уйгур улсын үе 842-923 он – Монгол татар , Киргизийн хаант улсын үе Х зууны эхэнээс 1125 он – Хѐтан гүрэн 1130-1206 он хамаг Монгол 1206-1260 он Их Монгол 1260-1368 он Монголын эзэнт гүрэн
3. 3. Хүннү гүрэн • • • • • Байгуулагдсан он- НТӨ 209 он Байгуулсан хаан – Модунь Хааны цол – Шаньяй Сүлд – нар , сар , гал , шонхор Бүрэлдэхүүн- 19 аймаг , 4 том овог
4. 4. Модунь шаньяй Хаанчлал МЭӨ 234 - МЭӨ 174 он Хаан ширээнд суусан МЭӨ 209 –МЭӨ 174 он Хэргэм, цол шаньяй Төрсөн МЭӨ 234 он Нас барсан МЭӨ 174 он Өмнөх хаан Түмэн шаньяй Дараагийн хаан Лаошан шаньяй
5. 5. Хүн гүрний задрал , мөхөл Баруун тийш нүүсэн хүн нар Хүн гүрэн Умард хүннү НТӨ 53-93 93-469 он Замд үдсэн хүн нар Юэбань 93-488 он 215-304 он Умард Вей, Цинь улсад харьѐалагдаж байсан Хүн гүрэн 318-349 онд Чжао улс болж байсан Өмнөд хүннү 48216 он 407-431 онд Ордост Лѐо улс болсон 400-460 онд Ганьсу мужид Хэси уулс болж байсан
6. 6. Сѐньби гүрэн • Хүн гүрний захиргаанд оршиж байхдаа Хүннү гүрний хүчийг сулруулан мөхөөж өөрсдийн төр улсаа 156 онд байгуулсан • Үндэслэгч нь –Тѐньшихуай 15 настайдаа • Хааны цол – Хайн • 5 хаан суусан • 235 онд задарсан
7. 7. Сѐньбийн хаан Тѐньшихуай • Тѐньшихуай Сѐньбийн зvvн этгээдийн цэргийн жанжны гэр бvлд 141 онд тюржээ.Таѐньшихуа й14,15 настайдаа бие бѐлдар том, бѐр чадал ихтэй, ояун билэг тюгюлдюр, эрэмгий зоригтой нэгэн болж юсюхюд нь овог аймгаараа гайхан хvлээн авчээ. • Нэг удаа эцгийн эзгvйд эхийнх нь гэрт дээрэмчид халдан ирж vхэр малыг нь булаан ѐвжээ. Vvнийг Таньшихуа сонсмогц тэдний араас нэхэн очиж булаагдсан vхэр малаа эргvvлэн авчирчээ. Тэр цагаас хойш аймаг овгуудын ахлагч нар Таньшихуаг ихэд хvндэтгэдэг болжээ. • Ингээд хvлээн зювшююрюгдсюн хvчирхэг хаангvй байсан Сѐньби улсын аймаг овгуудын ахлагч, зонхилогч нар хуралдаад 156 онд Таньшихуаг нийт Сѐньби улсын зонхилогч хаан болгон юргюмжилжээ. 181 онд Таньшихуа 40 настайдаа нас баржээ. •
8. 8. Их Нирун улс • • • • • Анхны толгойлогч нь - Мугуляй Үндэслэгч нь –Чаругуй Анхны хаан - Шэлүнь Хааны цол –Хаган Хаад нь өөрийн гэсэн оны цол хэрэглэж эхэлсэн нь төрт ёсны шинэ зүйл ям • Нийт 23 хаган хаан суусан байна • Сүлд нь- Тэнгэр • Зурхай , тооны ухаан өндөр хөгжсөн боловсролтой улс байсан .Мөн нарны айм гийн талаар гүнзгий мэдлэгтэй байсан
9. 9. • НТ 555 оны үед өөрийн харьѐанд байсан Түрэг аймгийн бослогонд ѐлагдан мөхсөн байна. Ийнхүү монгол нутагт түрэг угсаатны хэсэг зуурын ноёрхол эхэлсэн байна • Бууран доройтсон нирунчууд нэг хэсэг нь европ руу нүүдэллэн Аварчууд болсон байна • Нэг хэсэг нь Далай нуурын цаана өтгөн шигүү ойд нутаглаж Эргүнэ гүн болон Дарлигин Монгол болсон байна. Энэ монголчуудаас Бөртэ чину, Гоо Марал үүдэлтэй
10. 10. Түрэгийн хаант улс • Анхны толгойлогч нь –Тобо хаан • Эртний Хүннү гүрэнд хамаарч байсан жижиг аймаг • 425-452 оны хооронд Нирунд эзлэгдсэн • 552 онд Буман хаан улс байгуулсан . • Түрэг : нүүдэлчид гэсэн утгатай
11. 11. Түрэгийн хаант улс • Нийт 17 хаан төр барьсан • Хамгийн алдартай хаан нь: Билгэ хаан • Нийслэл нь. Орхон голын хөндий байрлаж байсан , • Мөн Күльтегин жанжны гэрэлт хөшөө байдаг • 745 онд Уйгур улсад мөхөөгдсөн
12. 12. Түрэгийн алдартай хаад • Тvрэгийн хаан Кутулуг Илтириш Тэрээр 682 онд Кутлуг шад, 683-687 оны хооронд Кутлуг хаан, 687-692 онд Илтириш хаан (улсыг хураагч хаан)буяу Илтириш кутлуг цолтой байжээ. • Капган буяу Бюгv хаан Капган нь 664, 665 оны орчим тюрсюн гэх бюгююд нэрийг нь Бюгv хэмээдэг байжээ. 692-716 оны хооронд Капган хаан нэртэйгээр Тvрэг улсын хаан ширээнд сууж байжээ • Билгэ хаан Билгэ хаан Иншан уулын орчим 684 онд тюржээ. , 716734 оны хооронд Тvрэгийн хаан ширээнд суужээ. Билгэ хаан 18 жил, 4 сар хаан тюр барьсан байна. Тvvнийг 734 онд нас барахад 735 онд тахилын сvм байгуулан, гэрэлт хюшюю босгосон байна.
13. 13. Тоньякук сайдын гэрэлт хөшөө Куль Тегин жанжны хөшөө
14. 14. Уйгурын хаант улс • Уйгур гэдэг нь НИЙЛЭХ , НААЛДАХ, ЗӨВШИЛЦӨХ гэсэн эртний түрэг үг болно • Түрэгийн захиргаанаас гаран 745 онд улсаа байгуулсан .Түүхэнд тэмдэглэгдсэн Уйгарын анхны хаан нь Пэйло байжээ. • Уйгурыг мандан гарч ирэхэд Хятад улс хvлээн зєвшєєрч Пэйло хаанд “Тэнгэрээс заяат тєр засах эрх мэдэлтэй хаан” хэмээх цолыг єгчээ
15. 15. Уйгурын нийслэл “Хар Балгас”-ын туурь
16. 16. Уйгурын хаад мэргэдүүд • Уйгурын хаан Пэйло Уйгур улс хvчийг олж мандан бадрах vед тэдний удирдагч нь Уйгурын Яклар овгийн ноён Пэйло байжээ • Пэйло хаан Уйгур улс хvчирхэгжихийн vндэс суурийг тавьсан бюгююд Хѐтадын хаанаас тvvнд “тэнгэрээс заѐагч тюр засагч мэдэлтэй хаан ” хэмээх цол олгож байжээ. Пэйло хаан 747 онд нас баржээ. • Мояунчур Пэйло хааныг нас барахад тvvний хvv Мояунчур буяу Баѐнчур хаан ширээнд суусан бюгююд тэрбээр зориг шийдэмгий, цэрэг дайны vйл хэрэгт гарамгай жанжин байжээ. • Бюгv хаан 759 онд Моянчур хаан нас барж тvvний орыг Бага хvv Бюгv “Тэнгэрт болгоогдсон улсыг хураасан баатар юлзийт мэргэн” хаан цолтой байсан
17. 17. • Пейлогийн дараа хаан суусан Моянчур (747-759)ын үед Уйгур улс хүчирхэгжижээ. 751 онд Орхон голын хөндийд Хар балгас нийслэлийг үндэслэжээ. Уйгурын хаант улс нь дээд цэгтээ Алтайгаас Хѐнганы нуруу, Соёны нуруугаас говь хүрэлх газар нутгыг захирч байжээ. 755 онд Тан улс тариаланчдын бослогийг дарахын тулд Уйгуруудыг урьж авчирч байжээ. 766 оноос хойш 12 жилийн турш Тан улс Уйгурт алба гувчуур өгөх болжээ. • Уйгурууд нь өмнөх нүүдэлчдээсээ илүү их соёлыг хөгжүүлж согд-түрэгийн бичгийг сайжруулж өөрийн бичиг үсэгтэй болсон бөгөөд үүнийг хожмын нүүдэлчид өвлөн хэрэглэх болжээ. • Уйгурын хаант улс 840 онд Енисейн хиргисүүдэд цохигдон бутарч, тэдний зарим нь Дорнод Туркестанд очиж, шинэ улс байгуулсан ажээ.
18. 18. Хѐтан гүрэн • Анхны хаан Амбагаѐн 904-927 оны хооронд суусан • Нийт 19 хаан ор суусан • Кидан үндэстэн нь Лууха голын баруун талаар, Шар мөрний умард саваар нутаглаж байсан бөгөөд Сѐньби нарын тасархай гэгддэг Монгол лугаа нэгэн удамтай үндэстэн гэгддэг бөгөөд тэдний ихэнх нь Дорнод Ху нарын удам байжээ. Өнөөгийн Монгол нутагт төвлөн сууж байгаагүй ч 923 оноос Алтайгаас зүүн тийш Хэрлэн голын хойт бие хүртэл нутгаа тэлж соёл, түүхийн олон зүйл дурсгал Монгол нутагт үлдээжээ.
19. 19. • Хѐтан нар буяу Кидан үндэстэн уг удмын хувьд Дунху аймгийн Сѐньби нараас гаралтай учир удам гарвалын хувьд өвөг Монголчууд гэж үздэг.. Хѐтан нар MЭ IV зууны үеэс түүхэнд тэмдэглэгдэх болжээ. • Хѐтан гүрэнг 1125 онд Зүрчид аймаг мөхөөсөн байна.
20. 20. Хѐтан гүрний олдворууд